فرش

مقدمه

دفاتر تخصصی ذیربط در وزارت صنعت، معدن و تجارت (صمت) به منظور تبیین وضعیت موجود و برنامه ریزی آتی صنایع کشور اقدام به جمع آوری و تدوین گزارش های ادواری از صنایع منتخب می­نماید. این گزارشها شامل آمار پایگاه های اطلاعاتی معتبر ملی و بین المللی بوده و فارغ از هر گونه تحلیل تخصصی به عنوان اولین گام در مدیریت دانش، بررسی دقیق تر و نتیجه گیری را به خواننده واگذار می کند. این سلسله گزارش ها از طریق پورتال وزارت صمت قابل دسترسی است. همچنین اطلاعات مربوط به تعداد، اشتغال، ظرفیت و میزان تولید واحدهای فعال و تعداد، اشتغال و ظرفیت طرح های در دست اجرا در این گزارش از سامانه هماهنگ وزارت صنعت، معدن و تجارت استخراج شده است.

معرفی فرش ماشینی

فرش ماشینی نوعی قالی بافته شده توسط ماشین آلات صنعتی است. پیدایش صنعت فرش ماشینی به ابتدای دهه ۵۰ شمسی برمی گردد. تولید اولین فرش ماشینی در سال ۱۳۴۹ توسط کارخانجات مخمل و ابریشم کاشان صورت گرفت. فرش ماشینی پشمی در سال ۱۳۸۳ توسط شرکت فرش راوند تولید شد. شرکت های گیلان، پارس و اکباتان، از اولین تولید کنندگان فرش ماشینی بودند. قبل از سال ۱۳۵۷، تعداد ۵ واحد با ظرفیت اسمی ۵ میلیون متر مربع موجود بوده و هم اکنون ۹۹۵ واحد فعال با ظرفیت ۱۳9 میلیون متر مربع وجود دارند. فرش ماشینی در اقتصاد ملی از نظر اشتغال، ارزش افزوده و صادرات اهمیت ویژه ای دارد.

فهرست محصولات مورد توجه

ردیف

محصولات

کد ISIC

1

فرش ماشینی

17221110

2

قالیچه ماشینی

17221111

3

فرش دستباف به روش ماشینی

17221115

4

انواع فرش و قالیچه ماشینی

1722312301

5

فرش ماشینی

1722412302

6

قالیچه ماشینی

1722412303

7

رویه پشتی ماشینی

1722412304

8

پادری فرشی

1722412305

9

فرش تزئینی

1722412326

تاریخچه صنعت فرش

پیشینه در هم­تنیدن الیاف در ایران برای تولید منسوجات به خصوص پارچه، به هزاره پنجم پیش از میلاد بر می­گردد. در هزاره دوم پیش از میلاد، انسان توانست چگونگی ریسیدن نخها و ساختن طناب را کشف کند. این اكتشاف مانند تمام اكتشافهای تاریخ فواید بسیار سودمندی برای هنر و صنعت آن دوران داشته و از رشته های در هم تنیده، برای زیبایی ریشه های فرش استفاده می کردند.

قدمت فرش­بافی و به طور کل منسوجات در ایران بسیار زیاد است. آثار زیبا و تفکر برانگیزی از دوره های مختلف کشف شده اند که نمی توان آنها را به طور دقیق به یک دوره خاص نسبت داد. گاهی اوقات یک اثر طی گذشت سالیان دراز و طی سلسله های مختلف ساخته شده است.

قدیمی ترین فرش جهان که فرش دستباف ایرانی است در سال ۱۹۴۹ در دومین مرحله کاوش های رودنکو، باستان شناس روسی در منطقه پازیریک کشف شد که به نام فرش پازیریک نامگذاری گردید.

رودنکو در کتابی که به مناسبت این اکتشافات در سال ۱۹۵۳ در روسیه منتشر کرد، درباره فرش مکشوفه توضیحات مفصلی نگاشت و آن را صراحتا کار ایران و قدیمی ترین فرش ایرانی در دنیا بیان نمود. او نوشت: بدون اینکه بتوانیم به طور حتم بگوییم این فرش کار کدامیک از سرزمین های ماد- پارت (خراسان قدیم) یا پارس است، تاریخ فرش مذکور و پارچه هایی که در پازیریک کشف شده است برای قرن پنجم و یا اوایل قرن چهارم پیش از میلاد تشخیص داده می شود.

در زمان تسلط مغول­ها (قرن سیزدهم و چهاردهم میلادی) قالی بافی به سطح بسیار رفیعی از زیبایی و تکنیک رسید. شکوفایی این صنعت شاید با حکومت غازان­خان (۱۳۰۷-۱۲۹۵ میلادی) مصادف بود. اما اوج قالی کلاسیک ایرانی را که از آن به رنسانس قالی ایران یاد می شود در زمان سلاطین صفوی (1722-1499 میلادی) به ویژه زمان حاکمیت شاه طهماسب اول (1587-1524 میلادی) و شاه عباس کبیر 1629-1587 میلادی) ثبت کرده اند. از این دوران حدود ۳۰۰۰ تخته فرش به یادگار مانده که در موزه های بزرگ دنیا و یا در مجموعه های شخصی نگهداری می شوند.

شاید مهمترین دوره در صنعت فرش ایران مربوط به دوره فرمانروایان صفویه (1499-1722 میلادی) باشد. در ایران در دوره فرمانروایی شاه عباس (۱۶۲۹ – ۱۵۷۱ میلادی)، تجارت و هنر و صنعت شکوفا شد. او همچنین یک کارگاه بزرگ برای فرشباف­ها درست کرد که هنرمندان در آنجا کار کنند تا بهترین و باشکوه ترین نمونه های فرش را ببافند. بیشتر این فرش ها از ابریشم با رشته های طلا و نقره که تزیین کننده آنها بود بافته شده بودند.

با اشغال کشور بوسیله افغان ها (۱۷۲1-۱۷۲2 میلادی) این صنعت و هنر رو به انحطاط گذاشت. در آخرین ربع قرن نوزدهم و در زمان فرمانروایان قاجار این شغل دوباره پا گرفت. صنعت فرش با فرستادن آن به اروپا از تبریز به استانبول دوباره رونق گرفت. در اواخر قرن نوزدهم میلادی بعضی از شرکتهای اروپایی و آمریکایی به ایران آمدند و این هنر و صنعت را به بازارهای کشور خودشان فرستادند.

تاریخچه پیدایش فرش ماشینی

فرش ماشینی عمری تقریبا ۵۰ ساله در کشورمان دارد. در ابتدای دهه پنجاه اولین فرش ماشینی تولید داخل در کارخانجات مخمل و ابریشم کاشان توسط ماشین های مخمل بافی ژاکارد و با الیاف مصنوعی براق و پرز نسبتا کوتاه و وزن سبک، بافته و روانه بازار گردید. همزمان با آن عده ای از تجار، فرش هایی با همین مشخصات و تا حدی مرغوب تر از کشور بلژیک وارد بازار ایران نمودند و سلیقه ایرانی را با پدیده فرش ماشینی آشنا کردند. با مشاهده استقبال نسبتا مطلوبی که مردم از فرش ماشینی به عمل آوردند، صاحبان گروه صنعتی بهشهر (خاندان لاجوردی)، اقدام به تاسیس شرکت بزرگی به نام شرکت صنایع کاشان (فرش راوند) نمودند که فعالیت آن در زمینه تولیدات مواد مرتبط با فرش و همچنین خود فرش ماشینی بود و اولین محصول آن در سال ۱۳۵۳ به بازار عرضه شد. این محصول با نمونه های قبلی کاملا متفاوت و شباهت های زیادی به فرش دستباف داشت که به خصوص نوع پشمی آن فوق العاده مورد اقبال عمومی قرار گرفت. متعاقب آن شرکتهای دیگری از جمله شرکت شهباف که بعدها به فرش گیلان تغییر نام داد و همچنین شرکتهای فرش پارس و مولن روژ (نقش ایران) و فرش اکباتان تاسیس و به رقابت پرداختند. این امر تا اواخر سال ۵۷ به طور معمول ادامه داشت و شرکت های بزرگ تولید کننده فرش با هم در حال رقابت بودند.

تولید فرش ماشینی

فرش ماشینی توسط ماشین آلات مختلفی تولید می گردد که می توان به دستگاههای تکسیما، واندویل، شونهر، Alpha , CRX , ASR , VTR و ... اشاره کرد. جنس هر فرش نیز می تواند اکریلیک یا BCF و مخلوطی از این دو، یا الیاف جدید ابریشم مصنوعی (پلی استر) باشد.

نخهای یکسره فریز و هیت ست شده پلی پروپیلن که در فرش های پارس بکار می رود پرزدهی فرش را به صفر می رساند و از این نظر از فرشهای آکرلیک بهتر است. قابل ذکر است که فرش های صد درصد آکریلیک دارای کیفیت و قیمت بالاتری هستند ولی فرشهای پلی استر در حال حاضر به دلیل عدم پرزدهی و شستشوی بسیار آسان و ثبات و درخشندگی بالا در بازارهای جهانی به عنوان بهترین کفپوش مورد توجه قرار گرفته است.

مفهوم شانه و تراکم

هر فرش دو نوع تراکم عرضی و طولی دارد.

  • تراکم عرضی فرش (شانه): به تعداد ریشه (گره رنگ) در یک متر از عرض فرش می گویند. برای مثال قالی ۵۰۰ شانه به این معنی است که در هر متر از عرض فرش معادل ۵۰۰ ریشه (گره رنگ) بافته شده است. شانه هایی که به طور معمول در بازار می باشند عبارتند از: ۳۵۰، ۴۴۰، ۵۰۰، ۷۰۰، ۱۰۰۰، 1۲۰۰، ۱۴۰۰ و ۱۵۰۰ و ... شانه.
  • تراکم طولی فرش (تراکم): به تعداد ریشه (گره رنگ) در یک متر از طول فرش می گویند. برای مثال قالی با تراکم ۷۰۰ یعنی در یک متر از طول فرش معادل ۷۰۰ ریشه (گره رنگ) بافته شده وجود دارد، تراکم هایی که به طور معمول در بازار می باشند عبارتند از: ۳۰۰، ۴۰۰، ۵۰۰، ۶۰۰، ۷۰۰، ۸۰۰، ۹۰۰، ۱۰۰۰، ۱۴۰۰، ۲۲۵۰، ۲۵۵۰، ۳۰۰۰ و ۳۶۰۰. همچنین تراکم طولی با توجه به روش های مختلف بافت فرش ماشینی با یکدیگر دارای تفاوت می باشد. همیشه مقدار تراکم از شانه بیشتر است و حاصل ضرب شانه و تراکم تعداد سر نخ در متر مربع و حاصل ضرب شانه و تراکم تقسیم بر ۲ یا ۳ (بسته به نوع دستگاه فرش بافی) تعداد گره در متر مربع می شود.

سطح فناوری

با توجه به پیشرو بودن صنعت فرش ماشینی در ایران، عموما آخرین فناوری­های روز دنیا در واحدهای تولیدی فرش ماشینی استفاده میشود. دو نمونه از این تکنولوژی های مطرح عبارتند از:

  • آخرین تکنولوژی ماشین آلات فرش بافی کشور آلمان مربوط به ماشین آلات ۱۴۰۰ شانه با قابلیت بافت با تراکم ۳۷۵۰ و انتخاب ۶ نخ پود مختلف با سیستم پودگذاری چندگانه (Multi weft selector) همچنین افزایش قابلیت انعطاف پذیری تولید (قابلیت پیاده سازی هر نوع طرح و افکت) با ارتفاع "خاب" متفاوت می باشد.
  • آخرین تکنولوژی ماشین آلات فرش بافی کشور بلژیک، ماشینهای ۱۵۰۰ شانه در دو نوع با عرض ۳ و ۴ متر میباشد. در این نوع ماشین آلات از پودهای متنوع از نظر ضخامت و جنس استفاده می گردد و پودگذاری با حداقل فشار و سایش بوده و مجهز به سیستم­های الکترونیکی پیشرفته، و دارای قابلیت هایی همانند تمیزتر بودن پشت فرش (پشت فرش واضح تر و شبیه فرش دستباف) و تغییر سریع نوع بافت و راندمان بالاتر تولید و ضایعات کمتر نخ و سرعت بالا و ارتعاش کم می­باشند.

تولید و تجارت فرش ماشینی

عنوان

1385

1386

1387

1388

1389

1390

1391

1392

1393

1394

1395

1396

آمار تولید

33576

42546

52107

70000

70000

73000

76300

80631

87233

89501

89736

94001

ظرفیت

48669

62111

76295

86368

95394

105558

114590

118514

123326

128828

132780

139241

استان

سهم از تولید کشور

(درصد)

آذربایجان شرقی

4/0

آذربایجان غربی

9/0

اردبیل

3/0

اصفهان

4/65

البرز

5/1

خراسان رضوی

0/12

قزوین

5/0

کرمان

5/0

کرمانشاه

3/0

گیلان

2/0

مازندران

2/8

مرکزی

7/4

یزد

2/5

محصولات

صادرات

(در بین 186 صادرکننده)

واردات

(در بین 225 واردکننده)

فرش ماشینی

5

84

کشور

رتبه

2013

2014

2015

2016

جهان

-

6677

6857

5793

5891

ترکیه

1

1891

2024

1724

1635

چین

2

1222

1251

1213

1142

هند

3

808

847

742

760

بلژیک

4

605

563

488

502

ایران

5

300

285

-

256

آلمان

6

171

183

154

163

آمریکا

7

149

143

156

147

انگلستان

8

143

144

125

108

هلند

9

117

114

92

98

لهستان

10

73

91

80

78

کشور

رتبه

2013

2014

2015

2016

جهان

-

5536

5573

5309

5364

آمریکا

1

1081

1206

1271

1391

آلمان

2

387

429

349

352

عربستان

3

238

266

313

277

ژاپن

4

314

297

249

257

انگلستان

5

236

264

254

252

فرانسه

6

213

226

193

197

عراق

7

-

1

168

177

کانادا

8

119

113

110

121

استرالیا

9

115

126

128

121

لهستان

10

106

128

114

113

وضعیت فرش ماشینی در ایران

محصول

1389

1390

1391

1392

1393

1394

1395

1396

فرش

ماشینی

251

177

316

283

269

271

243

287

محصول

1389

1390

1391

1392

1393

1394

1395

1396

فرش

ماشینی

2/19

0/16

2/5

8/0

6/3

0/2

3/4

8/4

کشور

1389

1390

1391

1392

1393

1394

1395

1396

افغانستان

170.9

97.1

164.5

113.9

97.6

121.2

88.1

100.6

عراق

21.3

20.1

58.5

72.9

72.6

73.5

77.9

96.8

پاکستان

10.2

8.1

19.4

21.3

25.9

11.4

12.3

14.7

ترکمنستان

28.0

29.7

32.2

31.5

28.3

21.8

16.8

11.2

استرالیا

0.4

0.8

1.4

2.0

3.4

3.3

5.1

7.5

چین

0.2

0.9

2.2

4.2

3.2

5.1

6.5

7.2

عمان

0.2

0.1

0.7

0.5

1.4

1.1

2.3

4.3

امارت

0.4

0.6

4.4

5.8

6.2

5.3

3.1

4.1

ارمنستان

0.3

0.4

0.1

0.1

0.1

0.0

1.5

3.9

قطر

0.7

0.7

1.8

2.3

3.3

5.0

4.5

3.8

استاندارهای تولید فرش ماشینی

ردیف

موضوع

سال

شماره

1

کف­پوش­های نساجی – فرش ماشینی – ویژگی­ها

1391

10753

2

کف­پوش­های نساجی – فرش ماشینی – مشخصات فنی و اطلاعات برچسب

1384

1360

3

ویژگی­های نخ پشمی مورد مصرف در فرش ماشینی

1372

2162

4

ویژگی­های نخ اکریلیک مورد مصرف در فرش ماشینی

1370

2163

5

ویژگی­ها و روش آزمون آهار مورد مصرف در فرش ماشینی

1373

2848

6

نساجی – نخ تار پلی استر و مخلوط آن با پنبه، مورد مصرف در فرش ماشینی – ویژگی­ها

1384

4819

7

نساجی –الیاف اکریلیک مورد مصرف در فرش ماشینی – ویژگی­ها

1393

5334

8

نساجی – نخ و الیاف – نخ پروپیلن غیر یکسره مورد مصرف در فرش ماشینی – ویژگی­ها

1382

6844

9

فرش ماشینی – روش اندازه گیری تعداد گره یا حلقه در واحد طول یا واحد سطح

1380

888